Vừa qua, trong lễ kỷ niệm 30 năm thành lập Đại học Quốc gia Thành phố Hồ Chí Minh, Thủ tướng Phạm Minh Chính yêu cầu hai đại học quốc gia đẩy mạnh đào tạo sinh viên các ngành khoa học cơ bản, khắc phục việc có lúc xem nhẹ nhóm ngành này.
Theo Thủ tướng Phạm Minh Chính, để phát triển trí tuệ, năng lực, ai cũng phải trải qua quá trình học tập các môn cơ bản; muốn học sâu, giỏi chuyên ngành đều bắt đầu từ khoa học cơ bản. Do đó, nếu không phát triển các ngành khoa học cơ bản sẽ khó phát triển công nghệ cao, khoa học quản lý.
Hóa học là một trong các ngành khoa học cơ bản quan trọng, có ứng dụng rộng rãi, phong phú trong hầu hết các lĩnh vực của đời sống xã hội, tiêu biểu như y sinh, vật liệu, môi trường và năng lượng.
Còn tâm lý e ngại cơ hội việc làm của sinh viên ngành Hoá học không nhiều
Trao đổi với phóng viên Tạp chí điện tử Giáo dục Việt Nam, Phó Giáo sư, Tiến sĩ Đào Sỹ Đức - Phó Trưởng khoa Khoa Hoá học, Trường Đại học Khoa học tự nhiên (Đại học Quốc gia Hà Nội) nhận định, ngành Hóa học là một trong những lĩnh vực khoa học cơ bản có vai trò đặc biệt quan trọng trong đời sống và sự phát triển kinh tế - xã hội.
Theo thầy Đức, trong bối cảnh hiện nay, khi các ngành công nghệ cao đang được chú trọng đầu tư, Hóa học vẫn giữ vững vị thế là một khoa học nền tảng, cung cấp kiến thức và ứng dụng cho hầu hết các lĩnh vực, trong đó tiêu biểu phải kể tới năng lượng, vật liệu mới, thực phẩm và môi trường, y sinh.
Đặc biệt, khi kinh tế tuần hoàn, kinh tế xanh, nền kinh tế cacbon thấp được đẩy mạnh, thì phải khẳng định, hoá học là ngành giữ vị trí xương sống trong mục việc đạt được các mục tiêu này. Hoá học, với vai trò là ngành khoa học chính trong lĩnh vực khoa học vật chất, cũng có mối liên hệ mật thiết tới vật liệu bán dẫn, chip, điện tử…
Tại Trường Đại học Khoa học tự nhiên (Đại học Quốc gia Hà Nội), công tác tuyển sinh ngành Hóa học trong nhiều năm vẫn được đảm bảo, kể cả về chỉ tiêu và chất lượng tuyển sinh, sản phẩm đào tạo của khoa đáp ứng tốt yêu cầu của thị trường lao động; phần lớn sinh viên có việc làm tốt sau khi tốt nghiệp khoảng 12 tháng.
Tuy nhiên, thầy Đức cho biết, bên cạnh bức tranh tương đối tích cực về ngành Hoá học, hiện nay, xu hướng chọn ngành của học sinh thường ưu tiên các khối ngành mới nổi như trí tuệ nhân tạo, khoa học dữ liệu; khối ngành kinh tế, truyền thông, marketing… thay vì các ngành khoa học cơ bản. Điều này, ở cấp độ vĩ mô sẽ ảnh hưởng trực tiếp tới cơ cấu nhân lực chất lượng cao, nhất là trong lĩnh vực khoa học cơ bản.
“Một trong những nguyên nhân chính của thực trạng này là do nhận thức của xã hội về ngành Hoá học chưa thực sự đầy đủ và bao quát. Ngay cả phụ huynh cũng hướng cho con em mình các khối ngành khác vì còn tâm lý e ngại cơ hội việc làm của sinh viên ngành Hoá học không nhiều, phần lớn tập trung ở các viện nghiên cứu.
Trái ngược với tâm lý e ngại đó, trên thực tế, cơ hội việc làm của sinh viên tốt nghiệp ngành Hoá học rất rộng mở. Sinh viên tốt nghiệp ngành Hoá học có nhiều cơ hội làm việc tại các môi trường nghiên cứu, như Viện nghiên cứu, bộ phận nghiên cứu và phát triển sản phẩm (R&D) của các tập đoàn, doanh nghiệp; làm quản lý/sản xuất tại các công ty, nhà máy; làm công tác giảng dạy tại nhiều cơ sở giáo dục, nhất là các trường đại học, cao đẳng…
Bên cạnh đó, nhờ có tư duy và phương pháp làm việc khoa học, sinh viên tốt nghiệp các ngành khoa học cơ bản nói chung, tốt nghiệp ngành Hoá học nói riêng rất phù hợp khi làm công tác quản lý trong các cơ quan quản lý nhà nước; nhiều nhà lãnh đạo lớn ở trong và ngoài nước có chuyên môn sâu trong các lĩnh vực khoa học cơ bản, kỹ thuật và công nghệ, trong đó có các nhà Hoá học.
Đặc biệt, do tính ứng dụng cao và đặc thù của ngành, sinh viên tốt nghiệp ngành Hoá học có nhiều cơ hội ứng tuyển và làm việc tốt trong một số đơn vị của lực lượng vũ trang, tiêu biểu như Viện Khoa học Hình sự (Bộ Công an), Cục Cảnh sát phòng, chống tội phạm về môi trường (Bộ Công an), hay Binh chủng Hóa học, Bộ Tư lệnh Hóa học (Bộ Quốc phòng)", thầy Đức nêu quan điểm.
Ngoài ra, thầy Đức thông tin, các tập đoàn lớn như Samsung, LG không chỉ tuyển dụng kỹ sư điện tử, viễn thông mà còn có nhu cầu lớn đối với sinh viên ngành Hóa học. Nhiều sinh viên sau khi ra trường đã làm việc trong lĩnh vực sản xuất hóa chất, dược phẩm, thực phẩm, mỹ phẩm, vật liệu mới… Một số khác chọn con đường khởi nghiệp, xây dựng doanh nghiệp riêng về hóa chất. Ở Việt Nam, CEO của một số tập đoàn, công ty lớn trong lĩnh vực hoá học là cựu sinh viên của khoa Hoá học, Trường Đại học Khoa học Tự nhiên. Điều này cho thấy, để trở thành một doanh nhân, không phải chỉ có cách học các ngành kinh tế; nếu đam mê làm giàu, lại có kiến thức khoa học kỹ thuật phong phú, thì đây là một thế mạnh rất lớn.
Cùng bàn về vấn đề này, Phó Giáo sư, Tiến sĩ Nguyễn Xuân Trường - Trưởng khoa Khoa Hoá học, Trường Hóa và Khoa học sự sống (Đại học Bách Khoa Hà Nội) cho biết, trên thực tế, ngành Hóa học mang lại nhiều đóng góp quan trọng cho sản xuất và đời sống.
Trong đó, ngành Hoá học giữ vai trò nền tảng cho nhiều ngành công nghiệp trọng điểm như công nghiệp hóa chất, dược, mỹ phẩm, thực phẩm, năng lượng, bán dẫn, vật liệu mới. Bên cạnh đó, với xu hướng phát triển bền vững và các chính sách phát triển, đột phá về khoa học công nghệ của Nhà nước (Nghị quyết 57-NQ/TW ngày 22/12/2024 của Bộ Chính trị) nhu cầu về nguồn nhân lực trong lĩnh vực Hóa học sẽ tiếp tục tăng cao.
Phó Giáo sư, Tiến sĩ Nguyễn Xuân Trường - Trưởng khoa Khoa Hoá học, Trường Hóa và Khoa học sự sống (Đại học Bách Khoa Hà Nội). (Ảnh: Thu Thuỷ)
Tuy nhiên, trong những năm gần đây, thực tế cũng cho thấy ngành Hóa học đang dần giảm sức hút đối với các thí sinh trung học phổ thông vì đa số các bạn thường lựa chọn đăng ký vào các ngành công nghệ thông tin, truyền thông, marketing và kinh tế. Nguyên nhân có thể đến từ nhiều yếu tố, tuy nhiên yếu tố quan trọng nhất là việc nhận thức chưa đầy đủ về cơ hội việc làm của sinh viên sau khi tốt nghiệp ngành học này.
Thầy Trường cho hay, với đặc thù là ngành có tính ứng dụng cao và bao phủ rộng, sinh viên tốt nghiệp ngành Hoá học không chỉ làm ở các viện nghiên cứu mà còn có thể làm việc ở nhiều vị trí công việc khác như: chuyên gia phát triển sản phẩm, chuyên gia quản lý chất lượng và đảm bảo chất lượng, quản lý sản xuất, tư vấn kỹ thuật tại các nhà máy và doanh nghiệp; nhiều vị trí việc làm khác tại các Công ty cung cấp, xuất nhập khẩu thiết bị, vật tư và hóa chất. Giảng viên giảng dạy về Hoá học tại các trường đại học, cao đẳng; giáo viên dạy môn Hoá học ở trường phổ thông; nghiên cứu viên ở các viện nghiên cứu; … Chỉ tiêu và chất lượng tuyển sinh của ngành Hóa học tại Đại học Bách Khoa Hà Nội vẫn luôn được đảm bảo, hầu hết sinh viên tốt nghiệp ngành này đều có việc làm ngay (trong vòng 3 tháng). Mạng lưới cựu sinh viên ngành Hóa học của trường rộng khắp cả trong và ngoài nước.
“Để tăng sức hút đối với ngành Hoá học và nâng cao chất lượng đào tạo, nhà trường đã tổ chức nhiều hoạt động nhằm đầu tư và phát triển chương trình đào tạo giúp sinh viên được trang bị kiến thức vững chắc và các kỹ năng thực tế cần thiết. Chương trình đào tạo ngành Hóa học của Nhà trường đạt chuẩn, đáp ứng đầy đủ các các tiêu chuẩn của tổ chức kiểm định chất lượng AUN-QA. Ngoài ra, sinh viên theo học ngành Hóa học sẽ được tham gia nhiều giờ thực hành tại các phòng thí nghiệm hiện đại, đồng thời, nhà trường còn phối hợp với nhiều doanh nghiệp để tổ chức các kỳ thực tập chính quy cho sinh viên”, thầy Trường chia sẻ.
Theo thầy Trường, sinh viên ngành Hoá học sẽ bắt đầu với Học phần Nhập môn Hóa học, giúp làm quen với ngành, nắm bắt được định hướng phát triển và cơ hội việc làm của ngành Hóa học hiện nay. Trong đó bao gồm cả nội dung thực tập nhập môn - trải nghiệm tại một doanh nghiệp sản xuất liên quan đến ngành học để sinh viên tìm hiểu về cách một doanh nghiệp hoạt động, từ đó có cái nhìn tổng quan về nghề nghiệp. Sau đó, sinh viên được đi thực tập kỹ thuật - tham gia làm việc trực tiếp tại doanh nghiệp trước khi làm đồ án tốt nghiệp, để áp dụng những kiến thức đã học vào thực tế.
“Trong đó, thời gian của kỳ thực tập kỹ thuật tại doanh nghiệp dài hơn thời gian thực tập nhập môn, kéo dài từ 4-6 tuần. Sau quá trình này, doanh nghiệp sẽ đánh giá và phản hồi cho trường nắm được kết quả thực tập của sinh viên.
Bên cạnh việc học chuyên môn, nhà trường còn rất chú trọng đến việc trang bị kỹ năng mềm cho sinh viên thông qua các buổi tư vấn, sinh hoạt công dân. Từ đó, sinh viên sẽ nâng cao những kỹ năng quan trọng như viết báo cáo kỹ thuật, thuyết trình, tranh biện, kỹ năng làm việc nhóm, tự học tập…. Thêm nữa, sinh viên còn có cơ hội nhận được nhiều loại học bổng từ Nhà trường và doanh nghiệp”, thầy Trường bày tỏ.
Đồng quan điểm trên, Thạc sĩ Nguyễn Hứa Duy Khang - Phó Trưởng phòng Đào tạo, Trường Đại học Cần Thơ cho biết, trong những năm gần đây, công tác tuyển sinh ngành Hóa học của nhà trường khá thuận lợi. So với chỉ tiêu được giao, số thí sinh đăng ký và đỗ vào ngành Hóa học đều đạt hoặc vượt chỉ tiêu và có chiều hướng gia tăng.
Cụ thể, năm học 2022-2023 và 2023-2024 ngành Hóa học tuyển sinh đạt hơn 90% chỉ tiêu; đặc biệt là trong năm học 2024-2025 số sinh viên trúng tuyển và nhập học ngành này là 102% so chỉ tiêu.
Thầy Khang thông tin, theo kết quả khảo sát việc làm của sinh viên sau 1 năm tốt nghiệp, trên 90% sinh viên có việc làm, đặc biệt, trong năm học 2023-2024, hầu hết sinh viên ngành Hóa học K46 đã tốt nghiệp đều có việc làm hoặc đang học tập nâng cao trình độ. Ngoài ra, sinh viên tốt nghiệp ngành Hoá học còn có thể làm các công việc như: Nghiên cứu và phát triển, sản xuất và kinh doanh, giáo dục, quản lý, tự khởi nghiệp…
Hơn nữa, Hóa học là một môn học khó đối với học sinh, bởi nó không chỉ yêu cầu ghi nhớ nhiều loại phản ứng hóa học mà còn đòi hỏi kỹ năng tính toán tốt để có thể học tốt. Chính vì vậy, hiện nay ngành Hóa học đang dần mất sức hút đối với sinh viên. Theo thầy, điều này xuất phát từ cả nguyên nhân khách quan lẫn chủ quan.
Thứ nhất, nhận thức của xã hội về ngành Hóa học chưa thực sự đầy đủ. Nhiều người vẫn cho rằng đây là một ngành học liên quan đến những công việc độc hại, nguy hiểm và không có nhiều cơ hội việc làm. Trên thực tế, Hóa học đóng vai trò quan trọng trong nhiều lĩnh vực như y dược, sản xuất vật liệu mới, năng lượng tái tạo, bảo vệ môi trường,… nhưng sự thiếu hiểu biết khiến không ít thí sinh và phụ huynh e ngại khi lựa chọn ngành này.
Thứ hai, sự cạnh tranh từ các ngành “hot” như công nghệ thông tin, tài chính, kinh tế,… cũng khiến Hóa học trở nên kém hấp dẫn hơn. Những ngành này không chỉ thu hút thí sinh nhờ cơ hội việc làm rộng mở, mức lương hấp dẫn mà còn có môi trường làm việc ít độc hại hơn so với ngành Hóa học. Vì thế, nhiều học sinh có xu hướng chọn các ngành này thay vì theo đuổi một lĩnh vực đòi hỏi nhiều công sức như Hóa học.
Thứ ba, ngành Hóa học yêu cầu sự đam mê, tư duy logic và khả năng nghiên cứu cao. Sinh viên theo học ngành này thường phải dành nhiều thời gian trong phòng thí nghiệm, đối mặt với các bài toán phức tạp và cần có tính kiên trì để theo đuổi con đường nghiên cứu. Ngoài ra, chi phí cho việc học và thực hành thí nghiệm cũng là một rào cản lớn, đặc biệt đối với những sinh viên có hoàn cảnh khó khăn.
Thứ tư, chất lượng đào tạo ngành Hóa học ở một số trường đại học chưa đáp ứng được yêu cầu của thực tiễn. Cơ sở vật chất, trang thiết bị phục vụ thí nghiệm còn thiếu thốn, lạc hậu, trong khi đội ngũ giảng viên ở một số nơi chưa có nhiều kinh nghiệm thực tế. Điều này khiến sinh viên ra trường thiếu kỹ năng thực hành, khó đáp ứng được yêu cầu của doanh nghiệp, dẫn đến tình trạng thất nghiệp hoặc phải làm trái ngành.
Cuối cùng, so với một số ngành khác, ngành Hóa học chưa có những chính sách ưu đãi đặc biệt để thu hút sinh viên. Hiện nay, các ngành như Sư phạm được hỗ trợ về học phí, học bổng, trong khi sinh viên ngành Hóa học không có nhiều ưu đãi tương tự. Điều này làm giảm động lực theo học ngành này, đặc biệt đối với những học sinh có năng lực nhưng gặp khó khăn về tài chính.
Các trường đại học cần phải cải tiến chương trình đào tạo và tăng cường kết nối thực tiễn
Theo Tiến sĩ Lê Xuân Vinh - Trưởng phòng Phòng Đào tạo Trường Đại học Quy Nhơn, tình hình tuyển sinh các ngành thuộc lĩnh vực khoa học tự nhiên nói chung và ngành Hóa học nói riêng trong những năm gần đây gặp khó khăn về nguồn tuyển. Mặc dù sinh viên tốt nghiệp ngành Hóa học hầu hết có thể tìm kiếm được cơ hội việc làm phù hợp trong các nhà máy, trung tâm phân tích, kiểm nghiệm và các dịch vụ thương mại liên quan đến Hóa học.
“Một trong số nguyên nhân cơ bản làm cho ngành hóa học mất sức hút là cách triển khai chương trình hóa học ở phổ thông có thể ít hấp dẫn người học. Hóa học có một lợi thế là một ngành học mang tính thực tiễn, nhưng việc triển khai nặng tính lý thuyết, nhiều vấn đề còn xa với thực tế. Bên cạnh đó, ngày càng có nhiều ngành nghề mới xuất hiện, người học có nhiều sự lựa chọn hơn. Thêm vào đó, một bộ phận các em ngại ‘tiếp xúc với hóa chất’. Mặc dù thị trường lao động dồi dào, song công việc vẫn còn mang tính phổ thông. Nhiều nhà máy nặng về gia công với trang thiết bị và công nghệ nhập từ nước ngoài, ít quan tâm và không có nhiều kinh phí đầu tư cho R&D.
Việc không thu hút người học, đặc biệt là người giỏi ảnh hưởng lớn đến chất lượng đào tạo và nghiên cứu cho lĩnh vực này. Vì không thu hút người học giỏi, người có đam mê nghiên cứu sẽ gặp khó khăn trong việc triển khai các chương trình đào tạo chất lượng cao và cuối cùng là thiếu nguồn nhân lực chất lượng cao trong nghiên cứu khoa học Hóa học”, thầy Vinh nêu quan điểm.
Thầy Vinh cho biết, muốn có nghiên cứu khoa học chất lượng cao, đội ngũ nhân lực chất lượng cao trong lĩnh vực này cần có sự đầu tư nhất định từ Nhà nước, không thể để điều tiết từ thị trường. Vì phần lớn các doanh nghiệp hiện nay tập trung đầu tư nghiên cứu ngắn hạn và có lãi ngay, trong lúc nghiên cứu có tính rủi ro, nên việc nghiên cứu và nhu cầu các doanh nghiệp hiện tại chưa tìm được tiếng nói chung.
Do đó, để phát triển nghiên cứu, nhà nước nên có kinh phí đầu tư nhằm đẩy mạnh việc gắn kết nghiên cứu của các viện, trường đại học với doanh nghiệp để giải bài toán cho doanh nghiệp. Trong tình huống đó, người nghiên cứu có tiền nghiên cứu theo nhu cầu doanh nghiệp, doanh nghiệp hưởng lợi kết quả nghiên cứu còn kinh phí do nhà nước tài trợ và một phần đối ứng từ doanh nghiệp.
“Tôi cho rằng, muốn thu hút người học, các trường đại học cần phải cải tiến chương trình đào tạo và kết nối thực tiễn. Tuy nhiên, trong bối cảnh toàn cầu hóa và cuộc cách mạng công nghiệp 4.0, vận hành sự đổi mới này nên thực hiện một cách phù hợp. Chẳng hạn, có thể sử dụng các nền tảng kỹ thuật số, các phần mềm để hỗ trợ quá trình đào tạo; xây dựng các phòng học thông minh, có trang bị các máy tính có thể kết nối với các nguồn dữ liệu chuyên ngành, kết nối với các trung tâm nghiên cứu, các nhà máy có công nghệ cao để sinh viên có thể tiếp cận thông tin chính thống, nhằm tạo cảm hứng và tăng cường nhận thức cho người học”, Trưởng phòng Phòng Đào tạo Trường Đại học Quy Nhơn bày tỏ.
Đồng quan điểm trên, thầy Đức cho hay, việc đầu tư vào cơ sở vật chất, trang thiết bị thí nghiệm, cũng như tăng cường hợp tác với doanh nghiệp là điều cần thiết để thu hút sinh viên theo học ngành Hóa học. Đối với Trường Đại học Khoa học tự nhiên (Đại học Quốc gia Hà Nội), sinh viên ngành Hóa học được tiếp cận với các công nghệ mới, có cơ hội thực hành và nghiên cứu thực tế thường xuyên, ngay từ khi còn ngồi trên ghế nhà trường. Điều này không chỉ nâng cao chất lượng đào tạo mà còn giúp sinh viên tự tin hơn khi bước vào thị trường lao động.
Không chỉ vậy, các trường đại học cần có những chính sách phù hợp, từ việc định hướng nghề nghiệp, đầu tư cơ sở vật chất đến việc kết nối với doanh nghiệp, nhằm tạo ra một hệ sinh thái giáo dục và nghiên cứu hiệu quả hơn để thu hút sinh viên giỏi.
Còn theo quan điểm của Phó Trưởng phòng Đào tạo, Trường Đại học Cần Thơ, để ngành Hóa học lấy lại sức hút, cần có sự thay đổi từ nhiều phía. Trước hết, các trường đại học cần nâng cao chất lượng đào tạo, đầu tư cơ sở vật chất và tăng cường kết nối với doanh nghiệp để mở rộng cơ hội việc làm. Đồng thời, cần có chính sách hỗ trợ học phí, học bổng để khuyến khích thí sinh theo học. Quan trọng hơn, xã hội cần nhận thức đúng về vai trò của ngành Hóa học nhằm thúc đẩy sự phát triển bền vững.
“Để thu hút và duy trì nhân lực chất lượng cao, cần sự chung tay của toàn xã hội. Các trường trung học phổ thông cần tăng cường hướng nghiệp, giúp học sinh yêu thích Hóa học có định hướng rõ ràng. Các trường đại học cần có chính sách ưu đãi cho sinh viên, trong khi doanh nghiệp có thể đặt hàng đào tạo nhân lực, đảm bảo đầu ra.
Các giải pháp trọng tâm gồm: Nâng cao nhận thức xã hội, đổi mới chương trình đào tạo, nâng cao chất lượng giảng viên, tăng cường hợp tác với doanh nghiệp và đầu tư cơ sở vật chất. Đây là những yếu tố then chốt giúp ngành Hóa học phát triển bền vững”, thầy Khang nhấn mạnh.
